Δημοσιεύτηκε από
Κάθε μουσική στηρίζεται σε τέσσερις θεμελιώδεις έννοιες: του (τονικού) ύψους ενός φθόγγου, του χρόνου, της έντασης και της χροιάς.
Τονικό Ύψος/Οξύτητα
Το τονικό ύψος ή οξύτητα είναι η υποκειμενική ερμηνεία των αισθητηριακών ερεθισμάτων που προκαλούν οι παλμοί ενός ηχητικού κύματος που διαδίδεται στον αέρα. Το ανθρώπινο αυτί, το τύμπανο συγκεκριμένα, έχει την ιδιότητα να συντονίζεται με τα κύματα αυτά και να τα μετατρέπει σε ηλεκτρικές ώσεις, οι οποίες καταλήγουν στον εγκέφαλο, όπου και ερμηνεύονται ανάλογα.
Τα ερεθίσματα με μεγαλύτερο μήκος κύματος, άρα μικρότερη συχνότητα, γίνονται αντιληπτά ως βαρύτεροι ήχοι, ενώ, αντίστροφα, αυτά με μικρότερο μήκος, και άρα μεγαλύτερη συχνότητα, ως οξύτεροι.
Από τη Φυσική ίσως κάποιοι γνωρίζουν να μετρούν τη συχνότητα σε κύκλους ανά δευτερόλεπτο και την αναλογία της με το μήκος κύματος (αντίστροφη αναλογία). Στη Ευρωπαϊκή μουσική συγκεκριμένες συχνότητες αντιστοιχούν σε συγκεκριμένες νότες. Για παράδειγμα το Λα της τέταρτης οκτάβας έχει συνδεθεί αποκλειστικά με τη συχνότητα των 440Hz (κύκλων/δευτερόλεπτο).
Σε άλλες μουσικές παραδόσεις η ακρίβεια της συχνότητας δε είναι τόσο σπουδαία, όσο η σχέση των διαστημάτων που θα ακουστούν. Τέτοιο παράδειγμα είναι η Βυζαντινή μουσική.
Στην παρακάτω παρτιτούρα βρίσκεται μια μικρή αντιστικτική μελωδία τεσσάρων μέτρων 4/4 στην τονικότητα της Μι Ελάσσονας με τις νότες συνοδευόμενες από τις συχνότητές τους. Όπως θα παρατηρήσετε υπάρχει μια ασυμφωνία στις νότες και τις συχνότητες στο πάνω πεντάγραμμο (βιολί) με το κάτω (μπάσο κλαρινέτο). Αυτό συμβαίνει διότι το μπάσο κλαρινέτο τυγχάνει “όργανο μεταφοράς“. Δηλαδή ο ήχος που παράγει είναι διαφορετικός από τον αναμενόμενο για τις νότες που διαβάζει. Η διαφορά είναι σταθερή και για το όργανο αυτό είναι ένα ημιτόνιο και μια οκτάβα (13 ημιτόνια) κάτω από τη φαινόμενη νότα.
Χρόνος
Το δεύτερο θεμέλιο είναι ο χρόνος και η μέτρηση του. Ο χρόνος είναι, γενικά, μια αφηρημένη έννοια που στην ανθρώπινη καθημερινότητα παίρνει σχήμα από την μέτρηση της εναλλαγής των φάσεων κυρίως περιβαλλοντικών ή εσωτερικών φαινομένων. Η διαδοχή μέρας και νύχτας, οι φάσεις της σελήνης, η ακολουθία των εποχών, ο κτύπος της καρδιάς είναι μερικά από αυτά πάνω στα οποία ο άνθρωπος βασίστηκε κατά τη διάρκεια της εξέλιξης του για να ορίσει τις έννοιες “παρελθόν”, “παρόν”, “μέλλον”. Η ανάγκη για σαφήνεια και ακρίβεια οδήγησε στην επινόηση σταθερών διαστημάτων μέτρησης με όσο το δυνατόν μικρότερες παρεκκλίσεις στην περιοδικότητά τους. Το δευτερόλεπτο ορίστηκε στο Διεθνές Σύστημα Μονάδων ως το θεμελιώδες διάστημα και βάσει αυτού βαθμονομήθηκε κάθε άλλο.
Στη μουσική ο χρόνος αποτελεί μια κατά βούληση σύμβαση, η οποία εξυπηρετεί στη βάση της την άρθρωση της μελωδίας. Αυτό σημαίνει ότι σε κάθε μουσική σύνθεση η μέτρηση του χρόνου μπορεί να διαφοροποιηθεί, όπως αρμόζει, προκειμένου να δομηθεί πάνω της το μουσικό κείμενο.
Αυτή η σύμβαση της μέτρησης του χρόνου μιας μουσικής δημιουργίας ονομάζεται “ρυθμική αγωγή”.
Κάνοντας μια φιλοσοφική παρέκβαση μπορούμε να ανάγουμε το σύνολο της μουσικής τέχνης σε διαχείριση της ενέργειας προς το χρόνο, αφού κατ’ ουσίαν τα κύτταρά της (νότες) εμπεριέχουν την έννοια του χρόνου (κύκλοι/δευτερόλεπτο), τοποθετούνται σε ένα δομικό στοιχείο κατανομής του χρόνου (μέτρο), το οποίο με τη σειρά του αποτελεί τμήμα μιας μεγαλύτερης κατασκευής (φόρμα), η οποία διέπεται από προκαθορισμένους κανόνες (ρυθμική αγωγή) ως προς τη χρονική αντίληψη και ερμηνεία.
Η αρχιτεκτονική ενός μουσικού κομματιού (φόρμα) συνιστά μια ακόμη επάλληλη διαχείριση του χρόνου, αφού επιτάσσει συγκεκριμένη διαδοχή, αλληλουχία και επεξεργασία των μουσικών θεμάτων/φράσεων.
Δυναμικές
Δεν γίνονται αντιληπτοί όλοι οι ήχοι το ίδιο έντονα. Ανάλογα με την ενέργεια που μεταφέρει ένα ηχητικό κύμα σχηματίζεται η αίσθηση της έντασής του. Όσο μεγαλύτερη η ενέργεια, τόσο εντονότερο το ερέθισμα.
Σε αυτόν τον κανόνα επιδρά και η συχνότητα, καθώς ήχοι υψηλότερης συχνότητας τείνουν να δίνουν την αίσθηση μεγαλύτερης έντασης σε σχέση με ήχους χαμηλότερων συχνοτήτων, ακόμη κι αν η ενέργεια των ηχητικών κυμάτων παραμένει κατά το μέτρο της ίδια.
Στα μουσικά όργανα οι δυναμικές ρυθμίζονται με διαφορετικούς τρόπους ανάλογα με την εκάστοτε κατασκευή. Στο πιάνο, για παράδειγμα, η ένταση μιας νότας εξαρτάται από την ταχύτητα με την οποία πατιέται ένα πλήκτρο, ενώ στο βιολί από την πίεση του δοξαριού πάνω στις χορδές.
Στο οικείο κεφάλαιο αναπτύσσεται η σημειογραφία, οι αποχρώσεις και η χρήση των δυναμικών.
Χροιά (Ηχόχρωμα)
Για να περιγράψουμε το τονικό ύψος ως έννοια προβαίνουμε σε μία απλούστευση της φύσης των ηχητικών κυμάτων αποδίδοντάς τους μόνο μία συχνότητα για κάθε νότα. Στην πραγματικότητα ποτέ, από φυσικά όργανα, δεν παράγεται αποκλειστικά μια μόνο συχνότητα, αλλά ένα σύνολο συχνοτήτων με επικρατέστερη (θεμέλια συχνότητα) αυτή που καθορίζει και το τονικό ύψος.
Επ’ αυτής και μόνο ανοδικά δημιουργείται ένας αριθμός, ακόμη, συχνοτήτων, οι οποίες ονομάζονται “αρμονικές” με τη θεμέλιώδη συχνότητα να αποκαλείται 1η αρμονική και τις υπόλοιπες να αριθμούνται κατά σειρά και να αποτελούν ακέραια πολλαπλάσια αυτής.
Το πλήθος αυτών των αρμονικών που παράγονται από κάθε ηχογόνο πηγή σε συνδυασμό με την ενίσχυσή τους από το σώμα του οργάνου διαμορφώνουν την τελική χροιά.
Όργανα που παράγουν κι ενισχύουν μεγαλύτερο πλούτο αρμονικών, όπως τα έγχορδα γενικά, χαρακτηρίζονται από πιο πολύπλοκες και “αιχμηρές” χροιές. Ενώ αντίθετα αυτά που επιτρέπουν την παραγωγή περιορισμένου αριθμού αρμονικών ή η κατασκευή τους καταπνίγει πολλές από αυτές, όπως τα ξύλινα αερόφωνα με κορυφαίο παράδειγμα το φλάουτο, αποδίδουν βελούδινα ηχοχρώματα.
Το Music/Learn είναι αφιερωμένο στη διδασκαλία της μουσικής.
Μέσα από διαδραστικό υλικό μπορείτε να προσεγγίσετε έννοιες της θεωρίας και της αρμονίας, να εξασκηθείτε στη μουσική ανάγνωση και να μελετήσετε γνωστά μουσικά κομμάτια.
Αναπτύχθηκε από τον Παναγιώτη Κατωπόδη, εθνομουσικολόγο, παραγωγό και καθηγητή μουσικής.
Για online μαθήματα και περισσότερες πληροφορίες επικοινωνήστε μαζί μας στο [email protected] και στο τηλέφωνο 698 30 78 262.